Studium Europy Wschodniej to jednostka badawczo-dydaktyczna Uniwersytetu Warszawskiego specjalizująca się w dziedzinie Studiów Wschodnich (SW). To czołowy ośrodek akademicki edukujący w dziedzinie Studiów Wschodnich, na poziomie I i II stopnia oraz studiów podyplomowych. Kształcący przyszłych specjalistów w dziedzinie problematyki Europy Wschodniej, Środkowej, Rosji, Azji Środkowej i Kaukazu oraz Bałkanów. Koordynujący liczne, międzynarodowe programy stypendialne oraz staże naukowe dla obywateli Polski oraz krajów sąsiednich.

Studium samodzielnie, bądź we współpracy wydaje następujące czasopisma: „Obóz”, „Przegląd Wschodni”, „Pro Georgia”, „Nowy Prometeusz” i „Warsaw East European Rewiev” oraz redaguje  internetowy Biuletyn Informacyjny Studium (BIS). Ukazują się dwie serie wydawnicze – „Bibliografia Europy Wschodniej” i „Biblioteka OBOZU” – obecnie „Bibliotheca Europae Orientalis”, obejmująca – w trzech działach – publikację monografii – studiów, źródeł i materiałów dydaktycznych.

Studium jest koordynatorem licznych programów stypendialnych, m.in.: Programu Stypendialnego Rządu RP im. K. Kalinowskiego, Programu Stypendialnego Rządu RP dla Młodych Naukowców.

Od 2006 r. w ramach Studium  na Uniwersytecie Państwowym im. I. Dżawachiszwili w Tbilisi, funkcjonuje Stacja Kaukaska, której celem jest wspieranie kaukasko-polskiej współpracy naukowej, a od 2015 r. działa również Stacja Kijowska z siedzibą w Akademii Kijowsko-Mohylańskiej. Od roku 2011,  Studium prowadzi też magisterskie „Studia Wschodnie” na uczelniach w Ukrainie tj.,  Akademii Kijowsko-Mohylańskiej, Ukraińskim Uniwersytecie Katolickim we Lwowie, Przykarpackim Uniwersytecie Narodowym w Iwano-Frankiwsku oraz Akademii Ostrogskiej.

Studia Wschodnie łączą w sobie elementy wiedzy o historii i współczesności, gospodarce, kulturze, problematyce społecznej, narodowościowej, religijnej, etnologicznej i politycznej regionów Europy Środkowej i Wschodniej, Rosji, Azji Środkowej, Kaukazu i Bałkanów. Absolwenci SW pracują w polskich i międzynarodowych instytucjach zajmujących się problematyką wschodnią, m.in. w mediach, administracji publicznej i dyplomacji.

Siedziba Instytutu Wschodniego w Warszawie, Pałac Teppera, ul. Miodowa 7 Warszawa – budynek obecnie nie istnieje (fot. z archiwum J. Zielińskiego)

Podejmując temat historii Studiów Wschodnich w Polsce, a więc korzeni Studium Europy Wschodniej UW, należy wymienić dwa najważniejsze polskie, przedwojenne ośrodki sowietologiczne – Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej w Wilnie (1930-1939) oraz Instytut Wschodni w Warszawie (1926-1939).

Inspiracją dla powstania Studium były również badania sowietologiczne prowadzone po II wojnie światowej, które w sensie instytucjonalnym skupiały się wyłącznie na emigracji. Warto tu wspomnieć zwłaszcza o Instytucie Wschodnim „Reduta” w Londynie oraz założonym i prowadzonym przez Jerzego Giedroycia Instytucie Literackim w Maisons Laffitte we Francji.

Do podstaw, z których wyrosło Studium należy zaliczyć powołany jesienią 1983 r. przez Jana Malickiego we współpracy z Jerzym Chmielewskim, Stefanem Rakowskim i Jerzym Kumanieckim- podziemny Instytut Europy Wschodniej. Inicjatywa ta jednak z powodu ogromnych trudności wynikających z jej konspiracyjnego charakteru – szczególnie po  aresztowaniu swego pomysłodawcy – na kilka lat została zatrzymana.

Należy tu wymienić także podjętą w stanie wojennym przez redakcję „Obozu” koncepcję wydawania pisma „Zona” w różnych językach „obozu” (zrealizowano dwie edycje – węgierską i czeską).  Z powodów organizacyjnych, braku środków, a przede wszystkim dystrybucyjnych (polskie wydawnictwa podziemne w krajach Związku Sowieckiego),  prace zostały przerwane przy zeszycie ukraińskim,

Organizacyjne i intelektualne korzenie Studium Europy Wschodniej tkwią w założonym przez Jerzego Targalskiego w 1981 roku podziemnym piśmie „Obóz”, od początku poświęconego, zgodnie z podtytułem – “problemom narodów obozu komunistycznego”, redagowanego przez zmieniającą się w latach 80-tych, niewielką grupę intelektualistów:  Andrzeja Ananicza, Kazimierza Stembrowicza, Marka Pernala, Wojciecha Maziarskiego, Jana Malickiego, Roberta Bogdańskiego, później także Leszka Hensla, Krzysztofa Dębnickiego, Jolanty Sierakowskiej-Dyndo, a także Grażyny i Iwancza Gyłybowów.

Po 1989 r. postanowiono rozszerzyć działalność “Obozu” w nowej formie – na poziomie akademickim, kontynuując w ten sposób zamiary podziemnego Instytutu Europy Wschodniej.

Dzięki życzliwości władz Instytutu Orientalistycznego, pod naukowym kierownictwem i przy wsparciu prof. Tadeusza Majdy – turkologa,  w 1990 roku, zostało powołane Studium Problemów Narodowościowych Związku Radzieckiego i Europy Środkowo-Wschodniej. Inicjatorami powołania nowej jednostki byli Andrzej Ananicz i Jan Malicki. Nieco później, po rozpadzie ZSRR, podjęto decyzję o zmianie nazwy instytucji na Studium Europy Wschodniej i Azji Środkowej, a następnie na  Studium Europy Wschodniej, która obowiązuje do dziś.

Początkowo działalność akademicka Studium, ograniczała się do konwersatoriów oraz wykładów otwartych, jednak znaczenie uniwersyteckiej instytucji zajmującej się sprawami wschodnimi wzrastało i zyskiwała ona uznanie kolejnych wykładowców o znaczących nazwiskach, którzy decydowali się prowadzić wykłady i konwersatoria bez honorariów. Jednym z nich był prof. Marek Śliwiński, który jeszcze jako wykładowca Uniwersytetu w Genewie, jako pierwszy zaczął regularnie przyjeżdżać z wykładami do Studium.

Kolejne okładki czasopisma Obóz, z czego zeszyty nr 1-20 wydawane były w podziemniu, zeszyty od nr 21 przez SEW
Dyr. Malicki obok plakatu I Wschodniej Szkoły Letnie, korytarz w budynku Instytutu Orientalistycznego, 1992 r.

Jednym z pierwszych, kontynuowanych do dziś, regularnych przedsięwzięć Studium jest utworzona w 1991 r. Wschodnia Szkoła Letnia – 3-tygodniowe, międzynarodowe sesje naukowe, odbywające się corocznie w lipcu, przeznaczone dla młodych badaczy z krajów byłego Związku Sowieckiego, Europy Środkowej, Europy Zachodniej i USA, zajmujących się historią i współczesnością obszaru postsowieckiego.

Ukoronowaniem wysiłków zespołu Studium było powołanie w 1998 r. magisterskich Specjalistycznych Studiów Wschodnich. Uroczysta inauguracja odbyła się 26 października 1998 r., z udziałem ówczesnego Prezesa Rady Ministrów RP Jerzego Buzka, który wręczył indeksy pierwszej grupie 17 studentów nowego kierunku. Nieco później powstały „Podyplomowe Studia Wschodnie”, odpłatne studia przeznaczone dla osób już profesjonalnie zajmujących się Europą Wschodnią i Środkową w urzędach państwowych, instytucjach gospodarczych, politycznych i społecznych, mediach oraz dla wszystkich zainteresowanych tą dziedziną. W roku 2011 udało się uruchomić magisterskie „Studia Wschodnie” na Ukrainie, w którym uczestniczą studenci Akademii Kijowsko-Mohylańskiej, Ukraińskiego Uniwersytetu Narodowego we Lwowie, Przykarpackiego Uniwersytetu Narodowego w Iwano-Frankiwsku oraz Akademii Ostrogskiej. Uwieńczeniem prac nad ostatecznym kształtem „Studiów Wschodnich” było uruchomienie w 2012 roku 3-letnich licencjackich „Studiów Wschodnich” I stopnia.

buzek sw
Inauguracja pierwszego rocznika „Studiów Wschodnich” z udziałem Premiera Jerzego Buzka, 26 października 1998 r., Pałac Kazimierzowski UW
Inauguracja roku akademickiego 2002/2003 na „Studiach Wschodnich”, Sala Bilardowa, Pałac Potockich UW, październik 2002 r. Od lewej na dole: J. Walc, A. Charniakiewicz, M. Jankowiak, J. Siekierzyński, T. Wołosiewicz. Od lewej stoją: A. Bosiacki, D. Maciak, O. Janczak, M. Soliwodzki, J. Malicki, B. Pietrzyk, A. Łysowska, K. Girej, K. Mucha M. Zieniewicz, W. Marciniak, P. Wolak, S. Kazimowa, D. Kolbaia, K. Wajszczuk
Inauguracja „Studiów Wschodnich” z udziałem Jana Nowaka-Jeziorańskiego, Sala Senatu UW, 13 października 2001 r. Od lewej siedzą: P. Węgleński, J. NowakJeziorański, J. Malicki, I. Kotańska. Od lewej stoją: A. Buczyński, D. Kolbaia, M. Śliwiński, A. Juzwenko, M. Dakowski, T. Sławecki, T. Majda, D. Maciak