Dawne Obserwatorium Astronomiczne UW na górze Pop Iwan

Zwycięski projekt konkursowy budowy Obserwatorium Astronomicznego UW na górze Pop Iwan, 1936 r.
Zwycięski projekt konkursowy budowy Obserwatorium Astronomicznego UW na górze Pop Iwan, 1936 r.

W 1938 r. na szczycie Pop Iwan w Karpatach Wschodnich (ówczesna granica polsko-czechosłowacka, następnie polsko-węgierska, obecnie Ukraina) powstało Obserwatorium Astronomiczno-Meteorologiczne im. Marszałka Józefa Piłsudskiego, które służyło Uniwersytetowi Warszawskiemu i Państwowemu Instytutowi Meteorologii.

Obserwatorium zlokalizowano na krańcach II Rzeczypospolitej, w zamieszkałym głównie przez Hucułów trudno dostępnym terenie, gdzie wspinają się szczyty Gorganów i Czarnohory, w Karpatach Wschodnich. Szczyt z huculska nazywano najpierw Popiwani, czyli „Rozśpiewany”. Taką też nazwę wpisywano początkowo w niektórych dokumentach. Przeważyła jednak najpopularniejsza wersja ukraińska. Pop Iwan znajduje się w paśmie Czarnohory na wysokości 2022 m n.p.m. tuż przy ówczesnej granicy II Rzeczpospolitej z Czechosłowacją (od marca 1939 r. z Węgrami), dziś Ukraina.

Jeszcze w 1935 r. zapadła decyzja, aby z Obserwatorium korzystały dwie instytucje naukowe: Państwowy Instytut Meteorologiczny (meteorologia) i Uniwersytet Warszawski (astronomia). Nasza uczelnia miała już wówczas własne obserwatorium (niemal w centrum Warszawy), wzniesione jednak jeszcze w początkach XIX w. Chętnie więc zgodziła się na wybudowanie potężnej filii. Ze względu na przygraniczne położenie mającego powstać obserwatorium, z budynku miały korzystać również służby graniczne.

W roku 1935 Zarząd Główny Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej ogłosił zamknięty konkurs architektoniczny na projekt gmachu Obserwatorium Astronomicznego im. Józefa P iłsudskiego. 16 grudnia 1935 r., po 11 godzinach obrad, jury konkursu najwyżej oceniło pracę inżynierów-architektów Kazimierza Marczewskiego i Jana Pohoskiego z Biura Planu Regionalnego Podhala i Huculszczyzny.

Gmach Obserwatorium zima 2009 r.
Gmach Obserwatorium zima 2009 r.

Intensywne prace budowlane rozpoczęły się w 1936 r. Symboliczny kamień wmurowano w fundamenty budowli 5 września tegoż roku. Środki na budowę w znacznej mierze pochodziły ze zbiórek groszowych Ligi Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej, organizowanych przy walnym wsparciu swojego prezesa, gen. Leona Berbeckiego – wielkiego entuzjasty astronomii. Postępy prac wizytował dyrektor obserwatorium UW prof. Michał Kamieński, a już we wrześniu 1937 r. zainaugurowano obserwacje nieba. Już rok później opublikowano pierwsze wyniki badań poczynionych na Popie Iwanie przez wybitnego astronoma z UW, dr hab. Macieja Bielickiego.

Latem 1938 roku prowadzono już prace wykończeniowe. Astronomowie z UW ustawiali skomplikowany nowoczesny astrograf, wykonany na zamówienie w Wielkiej Brytanii. Chlubę obserwatorium stanowił wieńczący budynek nowoczesny anemometr hydrostatyczny Fuessa (przyrząd do pomiaru prędkości i kierunku wiatru), w pełni zautomatyzowany, wyposażony w elektryczną instalację przeciwoblodzeniową.

Gmach został oddany do użytku 28 lipca 1938 r. Na uroczystość oficjalnego otwarcia zaproszono dostojnych gości ze świata polityki i nauki, przybył m.in. Marszałek Senatu RP, Aleksander Prystor. Zgromadziła się także miejscowa ludność w odświętnych strojach. Niestety, niedługo po pierwszym przemówieniu lunął deszcz i uroczystość w pośpiechu trzeba było zakończyć.

Obserwatorium na górze Pop Iwan, pasmo Czarnohory, 2028 m, położone 20 km od miejscowości Werchowyna (d. Żabie), jest trzecim najwyższym szczytem tej części Karpat Wschodnich.
Obserwatorium na górze Pop Iwan, pasmo Czarnohory, 2028 m, położone 20 km od miejscowości Werchowyna (d. Żabie), jest trzecim najwyższym szczytem tej części Karpat Wschodnich.

Obserwatorium prezentowało się wspaniale. Składało się z 5 kondygnacji, miało 43 pomieszczenia, 57 okien. Gmach miał kształt litery L, z dostawioną do jej wierzchołka wieżą wyposażoną w kopułę astronomiczną. Zbudowany był, jak ówcześnie pisano, „monumentalnie”. Gmach obserwatorium do dziś uznawany jest za unikalny przykład architektury górskiej i jest częścią dziedzictwa kulturowego okresu dwudziestolecia międzywojennego. Do wytwarzania prądu służyły nowoczesne generatory Diesla. Do wybuchu wojny nie zdołano obiektu wyposażyć w wodociąg doprowadzający wodę z odległego o ok. 500 m źródła, używano więc głównie gromadzonej w specjalnych zbiornikach deszczówki lub wody ze stopionego śniegu.

Budynek pełnił funkcję zarówno obserwatorium astronomicznego, jak i meteorologicznego. Oddział Meteorologiczny podporządkowany został Państwowemu Instytutowi Meteorologicznemu w Warszawie, zaś Oddział Astronomiczny – Uniwersytetowi Warszawskiemu (miał stanowić filię Obserwatorium Astronomicznego UW). W budynku zamieszkiwali również żołnierze Korpusu Ochrony Pogranicza. Kierownikiem Obserwatorium został Władysław Midowicz, ur. w 1907 r. w Mikuliczynie – polski geograf i meteorolog, wcześniej kierujący schroniskiem na Babiej Górze.

Jeszcze w czasie wojny obronnej we wrześniu 1939 r. Obserwatorium robiło pomiary. Na wieść o wkroczeniu na terytorium Polski 17 września wojsk sowieckich, kierownik placówki zarządził ewakuację na stronę węgierską. Spakował najcenniejsze przyrządy (w tym astrograf), a klucze do obiektu oddał zaufanemu Hucułowi, dozorcy w Obserwatorium, zwanemu Czarnym Jurą. Wkrótce po tym do gmachu wtargnęły najpierw oddziały NKWD, a następnie obsadzono tam ekipę cywilną, która jeszcze przez półtora roku prowadziła tam badania meteorologiczne. Po rozpoczęciu wojny niemiecko-sowieckiej w 1941 roku ostrzelany i obrabowany budynek pozostawał niezagospodarowany i z każdym rokiem popadał w coraz większą ruinę. Sytuacja zmieniła się dopiero w 2006 roku…

W 2006 r. bowiem, w wyniku wspólnej inicjatywy Studium Europy Wschodniej UW oraz Przykarpackiego Uniwersytetu w Iwano-Frankowsku, powstała koncepcja uruchomienia Polsko-Ukraińskiego Centrum Spotkań Młodzieży Akademickiej. W ramach projektu planowana jest budowa Polsko-Ukraińskiego Domu Spotkań Młodzież Akademickiej w Mikuliczynie oraz odbudowa górskiej chaty pisarza Stanisława Vinzenza w Bystrcu, jako Polsko-Ukraińskiego Domu Współpracy im. S. Vincenza.

Najważniejszym jednak elementem całego projektu jest renowacja gmachu przedwojennego Obserwatorium na Popie Iwanie. Ma stanowić bazę dla praktyk polskich i ukraińskich studentów (astronomia, meteorologia, botanika, geografia i in.). W wyremontowanym gmachu swoje miejsce znajdą również Polsko-Ukraińska „Stanica” Ratownictwa Górskiego oraz – jak przed wojną – Szkoła Ratownictwa Górskiego, a także pracownie naukowe, w tym w zakresie obserwacji meteorologicznych i astronomicznych.

Właściwe prace renowacyjne na Popie Iwanie rozpoczęły się w 2012 r. i trwają do chwili obecnej. Realizowane są przede wszystkim w oparciu o granty Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP.