Studium Europy Wschodniej

Studium Europy Wschodniej

 

Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego wraz z jego już bardzo licznymi inicjatywami organizacyjnymi i wydawniczymi oraz ze Studiami Wschodnimi kształcącymi znowu „jak przed wojną”, kadry młodych specjalistów „od spraw wschodnich” – należy właśnie do tej bardzo już znacznej grupy polskich instytucji naukowych, akademickichi analitycznych, których powstanie, rozwój i działanie stały się możliwe po upadku komunizmu i odzyskaniu niepodległości.

Studium wszakże w odróżnieniu od innych powstało jako bezpośrednia kontynuacja prac rozpoczętych jeszcze w okresie „Solidarności” i kontynuowanych w podziemiu, głównie w pracy wydawniczej, ale także w pracach koncepcyjnych.

Przedsięwzięć takich nie było w podziemiu wiele, ale są one ważne już nie z powodu warunków, w jakich przyszło im działać, ale jako fragment w już 90-letnich dziejach polskich badań sowietoznawczych i jako tło wielkiego powrotu tych badań po 1989 r.

 

PISMO „OBÓZ”

Organizacyjne i intelektualne korzenie Studium Europy Wschodniej UW tkwią w podziemnym piśmie „Obóz”, założonym w 1981 r. i redagowanym najpierw przez Jerzego Targalskiego oraz zmieniającą się nieco w różnych okresach lat 80-tych, ale zawsze dość niewielką grupę, składającą się z: Andrzeja Ananicza, Kazimierza Stembrowicza, Marka Pernala, Wojciecha Maziarskiego, Jana Malickiego, Roberta Bogdańskiego, później także Leszka Hensla, Krzysztofa Dębnickiego, Jolanty Sierakowskiej-Dyndo, Grażyny i Iwancza Gyłybowów. „Obóz” od początku poświęcony był – zgodnie z podtytułem – “problemom narodów obozu komunistycznego”. Było to pierwsze z kilku czasopism podziemnych zajmujących się tą problematyką, wówczas pierwsze między Łabą a Pacyfikiem, jedyne natomiast, które przetrwało i mimo kłopotów, opóźnień i problemów ukazuje się do dziś, już od 28 lat!

 

INSTYTUT EUROPY WSCHODNIEJ

Do podstaw, z których wyrosło Studium należy następnie zaliczyć podziemny Instytut Europy Wschodniej, próbę tworzenia którego podjęto w końcu 1983 r. (Jan Malicki oraz Jerzy Chmielewski, Stefan Rakowski† i Jerzy Kumaniecki†). Inicjatywa ta wszakże z powodu naturalnych, czasem niemal nieprzekraczalnych trudności tworzenia w podziemiu regularnej instytucji naukowo-analitycznej, a zwłaszcza z przyczyny aresztowania swego inicjatora – na kilka lat została zatrzymana.

 

PISMO „ZONA”

Należy tu wymienić także podjętą w stanie wojennym przez redakcję „Obozu” koncepcję wydawania pisma „Zona”, mającego w zamiarze ukazywać się w różnych językach „obozu”. Niestety, udało się wydać jedynie dwie edycje – węgierską i czeską. Rzecz została jednakowoż przerwana przy zeszycie ukraińskim, przede wszystkim z powodu kłopotów organizacyjnych i braku środków, ale także z powodu kluczowego wówczas problemu – jak dotrzeć z polskimi drukami podziemnymi do krajów obozu, a zwłaszcza do krajów Związku Sowieckiego.

 

 

„BIO – BIULETYN INFORMACYJNY OBOZU”

Ważką pracę wykonał również zespół redakcyjny biuletynu „BIO – Biuletynu Informacyjnego Obozu” (Zofia i Andrzej Ananiczowie, Robert Bogdański, Andrzej Jarosiński†, Wojciech Maziarski, Krzysztof Turlejski, Kazimierz Stembrowicz, Antoni Zambrowski i in.), wydawanego w latach 1985––1989 i przygotowującego materiały serwisowe dla prasy podziemnej, co wówczas miało ogromne znaczenie informacyjne.

 

*    *    *

Dopiero po 1989 r. postanowiono rozszerzyć działalność “Obozu” w nowej formie – na poziomie akademickim, kontynuując tym także zamiary, wyżej wspomnianego, podziemnego Instytutu Europy Wschodniej. Dzięki życzliwości władz Instytutu Orientalistycznego, w 1990 r. zostało powołane, pod naukowym kierownictwem prof. Tadeusza Majdy, znawcy zagadnień tureckich,  Seminarium Problemów Narodowościowych Związku Radzieckiego i Europy Środkowo-Wschodniej (zał. Andrzej Ananicz, Jan Malicki, Tadeusz Majda), a następnie Studium Europy Wschodniej i Azji Środkowej; które zapoczątkowały oficjalną uniwersytecką działalność obecnego Studium.

Początkowo organizowane były tylko corocznie konwersatoria oraz cykle wykładów otwartych. Od 1992 r. organizowana jest przez Studium „Wschodnia Szkoła Letnia”.

Inną formą aktywności Studium są konferencje naukowe poświęcone najistotniejszym kwestiom regionu. Największe z nich to: „Polskie badania wschodnie po 1989 roku”, „Granice Europy” oraz „Warsaw Special Convention of ASN”, która zapoczątkowała stałe konferencje anglojęzyczne Studium: WEEC (Warsaw East European Conference). Od początku działa również Studenckie Koło Naukowe, rozwijające działalność na polu naukowym (seminaria studenckie) oraz w organizacji objazdów naukowych, kierujących się na obszary zwłaszcza krajów b. ZSRR.

 

PUBLIKACJE, CZASOPISMA NAUKOWE

Studium samodzielnie bądź we współpracy wydaje kwartalniki „Obóz” i „Przegląd Wschodni”. Ukazują się dwie serie wydawnicze – „Bibliografia Europy Wschodniej” i „Biblioteka OBOZU” – obecnie „Bibliotheca Europae Orientalis”, obejmująca – w trzech działach – publikację monografii – studiów, źródeł i materiałów dydaktycznych. Seria ta kontynuuje zakończoną w 2000 r. „Bibliotekę Obozu”. Innymi czasopismami wydawanymi przez Studium są półroczniki: „Pro Georgia. Journal of Kartvelological Studies” od 1992 roku i „Nowy Prometeusz”, którego wydanie sygnalne ukazało się w 2010 roku.

 

STUDIA WSCHODNIE

Od roku 1998 prowadzone są „Studia Wschodnie”, oferujące obecnie swoim studentom naukę w zakresie aż szczęściu specjalizacji (I. Europa Wschodnia, II. Rosja, III. Azja Środkowa, IV. Kaukaz, V. Europa Środkowa, VI. Bałkany) oraz naukę języków wschodnich w Szkole Języków Wschodnich, gdzie słuchacze (również spoza Uniwersytetu) mają do wyboru prawie 30 języków wschodnich i orientalnych (UNSJO). Corocznie w lipcu odbywają się również Wakacyjne Intensywne Kursy Językowe ze wzbogacona ofertą językową.

Specjalistyczne Studia Wschodnie to dzienne, trzyletnie licencjackie studia I stopnia oraz dwuletnie magisterskie studia II stopnia (dla Europy Środkowej, Wschodniej, Rosji oraz Azji Środkowej i Kaukazu oraz Europy Środkowej i Bałkanów). Studia Wschodnie łączą w sobie elementy wiedzy o historii i współczesności, gospodarce, kulturze, problematyce społecznej, narodowościowej, religijnej, etnologicznej i politycznej.

Co roku niemalże 50% Słuchaczy Studiów Wschodnich stanowią obcokrajowcy – stypendyści z Europy Wschodniej, Azji Środkowej i Kaukazu, którzy studiują w ramach specjalnego programu stypendialnego „Stypendia Wschodnie dla 25 kandydatów z Europy Środkowej i Wschodniej” oraz krajów postsowieckiego, mającego na celu kształcenie na Studiach Wschodnich młodej kadry specjalistów z innych krajów. Od cudzoziemców ubiegających się o stypendium na studia oczekuje się ukończenia wyższych studiów humanistycznych w swoim kraju. Do dotychczasowych konkursów zgłosiło się  ponad 1000 kandydatów z 19 krajów. Przyznano ok. 200 stypendiów kandydatom z: Białorusi, Rosji, Armenii, Azerbejdżanu, Bułgarii, Chorwacji, Czech, Gruzji, Kazachstanu, Kirgistanu, Litwy, Łotwy, Mongolii, Słowacji, Ukrainy, Uzbekistanu i Węgier.

W ramach studiów wykładają uznani specjaliści zajmujący się problematyka wschodnią  w Polsce, a także wybitni uczeni z zagranicy, którzy wykładają jako goście i visiting professors (kilku w ciągu roku), a także zmieniający się co roku wykładowcy w ramach Fulbright Distinguished Chair.

Częścią programu studiów są kursowe obowiązkowe objazdy naukowe do corocznie zmieniającego się regionu spośród obszaru zainteresowań Studiów Wschodnich. Absolwenci Studiów Wschodnich pracują w instytucjach polskich i międzynarodowych, zajmujących się problematyką wschodnią, w polskich mediach, administracji i dyplomacji.

 

PODYPLOMOWE STUDIA WSCHODNIE

Studium prowadzi również Podyplomowe Studia Wschodnie – są to dwuletnie studia odpłatne, przeznaczone szczególnie dla osób już profesjonalnie zajmujących się Europą Wschodnią i Środkową w urzędach państwowych, instytucjach gospodarczych, politycznych i społecznych, mediach lub myślących o takiej specjalizacji w przyszłości oraz dla wszystkich zainteresowanych, pragnących pogłębić swą wiedzę z tej dziedziny.

 

 WSCHODNIA SZKOŁA LETNIA

Pierwszym przedsięwzięciem Studium Europy Wschodniej na szeroką skalę była Wschodnia Szkoła Letnia (zał.1991), która gromadzi corocznie ok. 20 słuchaczy – młodych badaczy z różnych dziedzin humanistyki, zajmujących się historią i współczesnością regionu. Uczestnicy Szkoły nie mogą pochodzić z Polski. Wykłady prowadzi zmieniająca się grupa wybitnych specjalistów, pochodzących głównie z Polski, Europy Zachodniej i Ameryki. Na program Szkoły składają się: seria wykładów, seminaria, objazdy naukowe oraz prezentacje instytutów, bibliotek i archiwów. Językami wykładowymi Szkoły, których znajomości wymaga się od kandydatów, są polski i angielski. Dotychczas, w latach 1992-2014 zorganizowano 24 sesje Szkoły. Do tej pory wykładało łącznie ponad 100 profesorów, Szkołę z tytułem absolwenta ukończyło blisko 600  słuchaczy z około 20 krajów Europy Środkowej  i Wschodniej, z 3 krajów Azji i Kaukazu oraz 6 krajów Zachodu. Absolwentów  i wykładowców Szkoły gromadzi powołany w 200 roku, podczas Pierwszego Zjazdu absolwentów i wykładowców Szkoły w Warszawie – międzynarodowy Klub Wschodniej Szkoły Letniej.

 

WSCHODNIA SZKOŁA ZIMOWA

Wspólnie z Kolegium Europy Wschodniej im. Jana Nowaka – Jeziorańskiego we Wrocławiu, Studium Europy Wschodniej, od 2004 r. organizuje również Wschodnią Szkołę Zimową. Jest ona skierowana do studentów ostatniego roku studiów humanistycznych z krajów b. ZSSR i b. obozu komunistycznego. Na program Szkoły składają się wykłady i seminaria prowadzone zarówno przez profesorów polskich ośrodków akademickich i naukowych, jak i zagranicznych. Tematyka Wschodnich Szkół Zimowych jest oparta na szeroko rozumianej problematyce historii i współczesności Europy Środkowej i Wschodniej. Szkoła proponuje także bogaty program kulturalny. Do tej pory odbyło się jedenaście dorocznych sesji Wschodniej Szkoły Zimowej. Aktualnie mamy już ponad350 absolwentów  z  15  krajów, głównie Europy Środkowej i Wschodniej

 

WSCHODNIE SZKOŁY NARODOWE

Tropem Wschodniej Szkoły Letniej i Zimowej, powstał nieco węższy w sensie geograficznym projekt Wschodnich Szkół Narodowych (Polsko-Rosyjska, Polsko-Ukraińska, Polsko-Kaukaska, Polsko-Mołdawska, Polsko-Białoruska), który jest odpowiedzią na narastające potrzeby kształcenia dobrze przygotowanych młodych specjalistów zajmujących się relacjami wzajemnymi między Polską a Rosją, Ukrainą, Białorusią, Mołdawią i krajami Kaukazu. Uczestnikami Szkoły mogą być doktoranci, młodzi badacze, twórcy, dziennikarze, publicyści i działacze społeczni. Podczas Szkół uczestnicy maja możliwość poznać aktualny stan nauki, nowe środowisko akademickie, wybitnych naukowców oraz mają niepowtarzalną okazję wymiany doświadczeń. Wiedza zdobyta podczas edukacji w Szkole zostanie wykorzystana przez uczestników w ich dalszej pracy naukowo – badawczej i publicystycznej. Do dnia dzisiejszego udział w Szkołach Narodowych wzięło udział kilkuset młodych ludzi.

 

PROGRAM STYPENDIALNY RZĄDU RP DLA MŁODYCH  NAUKOWCÓW

Studium Europy Wschodniej realizujerównież Program Stypendialny Rządu RP dla Młodych Naukowców dla kandydatów z Rosji, Ukrainy, Białorusi, Mołdawii oraz państw Zakaukazia i Azji Środkowej. W programie uczestniczy corocznie ok. 70 stypendystów, młodych naukowców, humanistów, którzy w czasie dziewięciomiesięcznego stażu w najlepszych polskich szkołach wyższych podnoszą swoje kwalifikacje. Pobyt ma charakter rocznych studiów uzupełniających, w czasie których młodzi badacze, kierowani indywidualnie przez polskich profesorów, zgłębiają tajniki nowoczesnego warsztatu badawczego i zapoznają się ze światowymi osiągnięciami w dziedzinie swoich zainteresowań. Ogółem od początku trwania programu wzięło w nim udział ponad 300 osób.

 

PROGRAM STYPENDIALNY IM. LANE’A KIRKLANDA

Od roku akademickiego 2000/2001 Studium bierze udział w realizacji Programu Stypendialnego im. Lane’a Kirklanda – najpierw jako organizator i pierwszy koordynator Programu, a następnie jako instytucja koordynująca przebieg stypendiów w Warszawie. Stypendia są przeznaczone dla kandydatów z krajów Europy Wschodniej i Rosji , Kaukazu, Azji zajmujących się praktycznie bądź teoretycznie kwestiami przekształceń, zwłaszcza ekonomicznych, państw i społeczeństw po komunizmie. Dotychczas wzięło w nim udział ok. 500 stypendystów.

 

PROGRAM STYPENDIALNY IM. KONSTANTEGO KALINOWSKIEGO

Koordynowany przez Studium kolejny Program Stypendialny Rządu RP im. Konstantego Kalinowskiego jest największym w Europie programem pomocowym dla młodych Białorusinów nie mogących studiować na Białorusi ze względu na swoje polityczne poglądy. Program powstał dzięki szybkiej reakcji polskich władz państwowych oraz władz polskich uczelni wyższych, 20 marca 2006 r. Studenci studiują na kilkudziesięciu kierunkach  w kilkunastu miastach w Polsce. Powstała przez to niespotykana w dotychczasowych dziejach Białorusinów możliwość kształcenia w duchu demokratycznym, zachodnim i europejskim nowych elit białoruskich.

 

NAGRODA IM. LWA SAPIEHY POD HONOROWYM PATRONATEM PREZYDETNA RP

Została ustanowiona w roku 2006 przez: Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego i Kolegium Europy Wschodniej we Wrocławiu (jako inicjatorów Nagrody) oraz podjęta i wsparta przez grupę uniwersytetów: Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytet Wrocławski oraz Uniwersytet w Białymstoku. Główna zasada Nagrody polega na tym, że w ciągu roku akademickiego Laureat Nagrody odwiedza kolejne uniwersytety, gdzie mając dobre warunki pobytu i pracy, może prowadzić wykłady na tematy związane z historią lub współczesnością Białorusi – umożliwiając studentom polskim zapoznanie się z zagadnieniami białoruskimi. Ponadto sam ma możliwość podjąć własne prace archiwalne i badawcze, dzięki dostępowi do zbiorów największych bibliotek akademickich w Polsce. Jeśli wynikiem pobytu Laureata będzie książka – zostanie ona wydana.

Nagroda ma na celu honorowanie wybitnych zasług obywateli Białorusi w kształtowaniu i rozwoju społeczeństwa obywatelskiego na Białorusi oraz budowaniu niepodległej, demokratycznej Białorusi – skierowanej ku Europie, uwzględniającej najlepsze tradycje historyczne Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz w kształtowaniu i rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Europie Środkowej i Wschodniej.

Uroczystość wręczenia Nagrody odbywa się corocznie na Uniwersytecie Warszawskim w dniu 4 kwietnia, w rocznicę urodzin Lwa Sapiehy – patrona Nagrody, pisarza króla Stefana Batorego, kanclerza i hetmana wielkiego litewskiego.

 

NAGRODA IM. IWANA  WYHOWSKIEGO

Nagroda ta ma na celu honorowanie zasług obywateli Ukrainy w rozwoju nauki, kultury  i życia publicznego, w kształtowaniu i rozwoju społeczeństwa obywatelskiego na Ukrainie oraz budowaniu demokratycznej Ukrainy – skierowanej ku Europie, uwzględniającej najlepsze tradycje dawnej Rzeczypospolitej oraz historyczne, współczesne i przyszłe związki Ukrainy z Polską i Europą. Nagroda została ustanowiona w roku 2014 przez: Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego (inicjator), przez cztery największe polskie uniwersytety: Warszawski, Jagielloński, Adama Mickiewicza w Poznaniu i Wrocławski oraz cztery uniwersytety położone wzdłuż polskiej granicy wschodniej: Uniwersytet w Białymstoku, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Katolicki Uniwersytet Lubelski i Uniwersytet Rzeszowski, a także Kolegium Europy Wschodniej we Wrocławiui Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu. Laureat Nagrody, kandydat z zakresu szeroko rozumianych nauk humanistycznych otrzymuje możliwość rocznego pobytu naukowego na kolejno odwiedzanych 6 polskich uniwersytetach, gdzie może prowadzić wykłady na tematy związane z historią lub współczesnością Ukrainy i regionu, stosunków polsko-ukraińskich, a także podejmować własne prace archiwalne i badawcze. Staż przy Nagrodzie umożliwi ukraińskim badaczom z zakresu szeroko rozumianych nauk ścisłych 4-miesięczny pobyt badawczy na 2 polskich uniwersytetach. Nagroda ta nawiązuje swoim charakterem do już istniejącej Nagrody im. Lwa Sapiehy, ustanowionej w 2006 r. przez Uniwersytety: Warszawski, Jagielloński, Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wrocławski i Uniwersytet w Białymstoku oraz Studium Europy Wschodniej UW i Kolegium Europy Wschodniej we Wrocławiu. Uroczystość wręczenia Nagrody odbywać się będzie corocznie na Uniwersytecie Warszawskim w dniu 4 kwietnia (z wyjątkiem I-szej edycji Nagrody, która wręczona zostanie jesienią 2014 r.).

 

STYPENDIUM I DOTACJA IM. KRZYSZTOFA SKUBISZEWSKIEGO POD HONOROWYM PATRONATEM MINISTRA SPRAW ZAGRANICZNYCH RP

Ministra Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej (1989–1993), pierwszego ministra spraw zagranicznych po odzyskaniu Niepodległości

Nagroda została ufundowana przez Fundację rodziny Krzysztofa Skubiszewskiego dla kandydata z Europy Środkowej, Bałkanów, krajów bałtyckich, Europy Wschodniej, Rosji, Azji Środkowej i krajów Kaukazu.

Stypendium umożliwia odbycie całorocznego indywidualnego stażu naukowego na Uniwersytecie Warszawskim (lub innej uczelni w Polsce) w zakresie prawa, nauk politycznych lub historii najnowszej. Celem programu jest promowanie demokracji, poszanowania praw człowieka, państwa prawa i zasad prawa w stosunkach międzynarodowych.

Stypendium jest przeznaczone dla osób, które ukończyły studia wyższe i obroniły doktorat (albo mają znaczący dorobek naukowy) lub wykazują się wysokimi osiągnięciami na rzecz dobra społecznego, w szczególności promowania demokracji i państwa prawa.

Dotacja umożliwia jej beneficjentowi trzymiesięczny lub krótszy pobyt w Polsce, który będzie miał takie same cele i będzie zorganizowany na takich samych zasadach, jak staż  w ramach Stypendium.

 

WARSAW EAST EUROPEAN CONFERENCE

Jednym z największych pod względem naukowym i organizacyjnym przedsięwzięć Studium jest Warsaw East European Conference – doroczna, międzynarodowa konferencja anglojęzyczna, której pierwowzorem stała się Warszawska Specjalna Konwencja ASN (Association Dor the Study of Nationalities), jednej z największych międzynarodowych organizacji naukowych zajmujących się naszym regionem. Uczestnicy WEEC pochodzą z Polski oraz krajów b. ZSRR (najwięcej z Ukrainy, Białorusi, Rosji, Litwy, Kazachstanu, Gruzji czy ostatnio nawet Tajwanu), jak również krajów Europy Zachodniej  (Niemiec, Włoch, Wielkiej Brytanii, Rumunii) oraz Stanów Zjednoczonych i Kanady, jak i innych państw z całego świata. Konferencja oparta jest o system panelowy z tematycznymi referatami. Zasadniczymi punktami programu są Okrągłe Stoły, a po części naukowej uczestnicy mają możliwość wzięcia udziału w programie kulturalnym.

 

STACJA KAUKASKA W TBILISI

Ważnym elementem współpracy międzynarodowej Studium jest Stacja Kaukaska w Tibilisi, które powstała w wyniku ustaleń między władzami Uniwersytetu Państwowego im. Ivane Dżawachiszwili w Tibii a władzami Uniwersytetu Warszawskiego, zawartych podczas oficjalnej wizyty delegacji Uniwersytetu Warszawskiego, jesienią 2005r. Celem działania Stacji jest organizacja współpracy pomiędzy jednostkami Uniwersytetu Warszawskiego, a jednostkami naukowymi w krajach Południowego Kaukazu (organizacja współpracy, pomocy naukowej, bazy informacyjnej, organizacja kontaktów naukowych). Od czterech lat w Tbilisi przebywają, zmieniający się co roku sekretarze stacji. Od 2009/2010 inny sekretar stacji przebywa także w Erewaniu.

 

Całością prac Studium Europy Wschodniej kieruje: Jan Malicki.