Sesja Kaukazologiczna im. św. Grzegorza Peradze 2008 – relacja

VII DOROCZNA MIĘDZYNARODOWA SESJA KAUKAZOLOGICZNA IM. ŚW. GRZEGORZA PERADZE

W dniach 4-6 grudnia 2008 r. odbyła się VII Doroczna Międzynarodowa Konferencja Kaukazologiczna im. św. Grzegorza Peradze (1899-1942), profesora przedwojennego Uniwersytetu Warszawskiego, dla uczczenia 70-tej rocznicy śmierci księdza arcybiskupa Józefa Teodorowicza (1864-1938) wybitnego Polaka i patrioty. Honorowy patronat nad konferencją objął Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Lech Kaczyński

Józef Teofil Teodorowicz arcybiskup lwowski obrządku ormiańskiego, teolog, polityk, poseł na Sejm, a potem senator II RP. Pochodził z rodziny szlacheckiej pochodzenia ormiańskiego, osiadłej od wieków w Polsce. W okresie 1902-1918 był posłem na Sejm Krajowy we Lwowie i do Izby Panów w Wiedniu, gdzie bronił spraw polskich. W 1905 jako jedyny biskup galicyjski zaangażował się w sprawę strajków szkolnych w Wielkopolsce. Podczas I wojny światowej wraz z arcybiskupem Bilczewskim chronił energicznie obywateli kraju od krzywd ze strony cywilnych i wojskowych okupacyjnych władz rosyjskich.

Od początku listopada 1918 r. brał aktywny udział pracach nad organizowaniem państwowości polskiej. W 1920 r., kiedy ważyły się losy Śląska, pojechał wraz z ks. arcybiskupem Sapiehą do Rzymu, aby tam przedstawić sprawę polską we właściwym świetle papieżowi Benedyktowi XV, a w drodze powrotnej odczytami w Paryżu i Brukseli zwrócił uwagę światowej opinii na słuszność żądań Polski. W latach 1919-1922 był posłem na Sejm Ustawodawczy odrodzonej Rzeczypospolitej i wiceprzewodniczącym klubu poselskiego Związku Ludowo-Narodowego, zaś w latach 1922-1923 senatorem z ramienia Stronnictwa Chrześcijańsko-Narodowego. Zmarł we Lwowie 4 grudnia 1938 roku. Jego pogrzeb zgromadził ogromne rzesze ludności, w tym także dostojników Kościoła polskiego z prymasem Hlondem na czele. Przy katafalku metropolity modlił się abp Szeptycki. Przyjaciel zmarłego, abp Adam Sapieha, wygłosił mowę pogrzebową. Modły nad trumną zmarłego celebrowane były w trzech obrządkach: grecko-katolickim, ormiańsko-katolickim i łacińskim. Kondolencje nadchodziły z całego świata. Przesłał je także papież Pius XI. W uznaniu zasług arcybiskupa ormiańskiego dla obrony polskości Lwowa i Galicji Wschodniej w okresie walki o niepodległość pochowano go na Cmentarzu Orląt Lwowskich. Po zajęciu Lwowa przez armię Czerwoną, Ormianie lwowscy przenieśli jego trumnę do innego grobowca. Nie został dotąd powtórnie pochowany, a obecne miejsce jego spoczynku pozostaje nieznane.

Otwarcie konferencji (4 grudnia) był ściśle związane właśnie z rocznicą śmierci arcybiskupa Teodorowicza. Ten zasłużony hierarcha i patriota jest dziś postacią mało znaną, dlatego pragnęliśmy tegoroczną konferencję poświęcić jego pamięci. Niezwykle istotnym wydawało się również przypomnieć społeczności akademickiej historii wspólnego dziedzictwa polsko-ormiańskiego. Akademia ku czci arcybiskupa Józefa Teodorowicza odbyła się pierwszego dnia konferencji podczas uroczystości otwarcia.

Przed sesją, w godzinach porannych, odbyła się Msza Święta w intencji śp. Arcybiskupa Józefa Teodorowicza w Kościele Wizytek p.w. św. Józefa Oblubieńca NMP. Mszę odprawił ks. Artur Awdalian, koncelebrowali: ks. prof. Roman Dzwonkowski, ks. Józef Wołczański, ks. Franciszek Longchamps de Berier i ks. Mariusz Iliaszewicz.

W ramach obchodów 70. rocznicy smierci Arcybiskupa Józefa Teodorowicza w Sali Złotej w Pałacu Kazimierzowskim Uniwersytetu Warszawskiego otwarto specjalną wystawę Ewangeliarza ze Skwery (tzw. ewangeliarz lwowski), który powstał w 647 roku ery ormiańskiej, czyli w 1198 lub 1199 roku za panowania króla Armenii Cylicyjskiej, Leona I z rodu Rubenidów i katolikosa Grzegorza VI Abirada (1194-1203). Tekst czterech Ewangelii poprzedzonych Listem Euzebiusza do Karpiana i tablicami kanonów zapisany został ormiańska uncjałą (erkatagir) przez Grzegorza na zlecenie Stefana w skryptoriach cylicyjskich klasztorów Mlidż i Skewra. Rękopis zawiera cztery całostronicowe miniatury Ewangelistów oraz liczne niewielkie sceny ewangeliczne rozmieszczone na marginesach.   W 1219 r. rękopis nadal znajdował się w Armenii Cylicyjskiej, najpewniej w Skewrze, skąd mógł zostać wywieziony w 1375 roku po upadku królestwa Armenii Cylicyjskiej. Zapis z 1592 roku o wykonaniu nowej oprawy z fundacji Torosa Bernatowicza jednoznacznie potwierdza fakt, że w tym czasie rękopis znajdował się na terenie Rzeczypospolitej, w zapisie bowiem wymieniony jest król Polski Zygmunt III. Pierwsze opisy Ewangeliarza znajdującego się we Lwowie pochodzą z lat 1830 i 1890. W 1930 roku Ewangeliarz został dokładnie opisany przez wiedeńskiego mechitarystę, ojca Nersesa Akiniana, zaś w 1932 roku pokazany na „Wystawie ormiańskiej we Lwowie” zorganizowanej przez Archidiecezjalny Związek Ormian. W 1985 r. rękopis zdeponowany został u Prymasa Polski, który polecił umieścić go w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie. W 1993 roku informację o rękopisie opublikował prof. Günter Prinzing z Uniwersytetu Jana Gutenberga w Moguncji, prof. Lech Kalinowski przedstawił tajemnicę wcześniejszych losów Ewangeliarza. Ewangeliarz, wypożyczony z Archiwum Archikatedralnego w Gnieźnie, w marcu 1996 r. poddany został w Moguncji badaniom i konserwacji. Na wystawę „Glory of Byzantium” w Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku, która odbywała się w 1997 r., Ewangeliarz nie dojechał, gdyż na skutek protestów środowiska polskich historyków sztuki i Ministerstwa Spraw Zagranicznych został zwrócony do Polski, do Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie. 4 października 2006 roku Prymas Józef Glemp podpisał z dyrektorem Biblioteki Narodowej umowę, w myśl której Ewangeliarz przekazany został Bibliotece w depozyt. Ewangeliarz jest świadectwem odwiecznych związków Ormian Polskich i ich kultury z Rzeczpospolitą. Kuratorem wystawy była kierownik działu rękopisów Biblioteki Narodowej Pani Maria Wrede. Wystawę mozna było ogłądać dwie godziny przed rozpoczeciem Sesji.

Uroczystości wieczornej przewodniczył prorektor Uniwersytetu Warszawskiego, prof. dr hab. Włodzimierz Lengauer, byli obecni również JE Arcybiskup Kazimierz NYCZ, Metropolita Warszawski, ordynariusz wiernych Katolickiego Obrządku Ormiańskiego w Polsce, JE Arcybiskup ANDRIA, przedstawiciel Kościoła Gruzińskiego, JE Ashot Galoyan ambasador Armenii w Polsce, oraz wielu znakomitych gości. Na początku uroczystości został odczytany list przesłany do organizatorów przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Kaczyńskiego. JE Arcybiskup Kazimierz NYCZ omówił związek Arcybiskupa Józefa Teodorowicza z Katolickim Kościołem obrządku Ormiańskiego w Polsce i rolę, jaką odegrał w jego życiu. Licznie zgromadzeni uczestnicy sesji wysłuchali niezwykle ciekawych referatów:Życie i działalność arcybiskupa Józefa Teodorowicza, wygłoszonego przez ks. Profesora Józefa Wołczańskiego; Ormianie w dawnej Rzeczypospolitej, autorstwa dr Dawida Kolbai orazRelacje św. Grzegorza Peradze z Ormianami, które przedstawił ks. Profesor Henryk Paprocki. Na konferencję przygotowano specjalne wydawnictwo „Pro Georgia. Journal of Kartvelological Studies” – St. Grigol Peradze, Works, T.2, pod redakcjąDawida Kolbaii i ks. Henryka Paprockiego. W publikacji znalezly sie przede wszystkim teskty autorstwa o. Grzegorza Peradze, zaznaczono szereg uwag odnoszących się do roli monasterów w życiu Kościoła gruzińskiego i wschodniego chrześcijaństwa. Monastycyzm gruziński według o. Grzegorza Peradze nie bazuje na regułach i statutach. Na pierwszy plan wysuwa się w nim osobowość przełożonego, który staje się wzorem dla innych. Każdy przełożony ma swoją własną regułę, którą później naśladują jego uczniowie. W Gruzji nabrało to podwójnego znaczenia – negatywnego i pozytywnego. Na skutek braku idei i reguł statutowych nie wykształciły się w niej właściwe stosunki wewnętrzne Kościół – monaster i w przeciwieństwie do monastycyzmu orientalnego monastycyzm gruziński nie służył Kościołowi ze swej wewnętrznej potrzeby. Wielcy święci mnisi tylko pod przymusem przyjmowali stanowiska kościelne i wypełniali powierzone im zadania. Można w tym dostrzec wpływy monastycyzmu syryjskiego i koptyjskiego. Ks. Peradze wielokrotnie sygnalizował niezbadaną dziedzinę wpływów tradycji koptyjskich na chrześcijaństwo w Gruzji. Z drugiej jednak strony, w Gruzji ochroniony został duchowy charakter i entuzjazm monastycyzmu, dzięki którym monastery realizowały zadania religijne i kościelne bez zagrożenia przerostem form i przepisów. Monastycyzm gruziński napełniał Kościół niezależnością i niepokojem. Publikacja stanowi pierwszą w naszej literaturze próbę spojrzenia na wschodni monastycyzm.

Podczas Konferencji ogloszono przyznanie dyr. Janowi Malickiemu (Studium Europy Wschodniej UW) stypendium im. Mehmeda Amina Rasulzade.

Drugi dzień konferencji (5 grudnia)dotyczył zagadnień współczesnego oblicza Kaukazu: tematyki społecznych i kulturowych aspektów transformacji w krajach zakaukaskich, kwestii demokratyzacji i zmian systemów. Dyskusja obejmowała także aktualne projekty polityczne, np. współpraca w basenie Morza Czarnego, kwestie konfliktów terytorialnych prowadzących do powstania niestabilnych stref na Kaukazie, relacje UE i Stanów Zjednoczonych z krajami zakaukaskimi w kontekście bezpieczeństwa energetycznego w regionie, jak również rosyjskiej polityki zagranicznej wobec Zakaukazia. Zestaw referatów (Prof. Włodzimierza Marciniakaz InstytutuStudiówPolitycznych PAN,Polityka zagraniczna Rosji na Zakaukaziu; Dr. Adama Szymańskiego z Uniwersytetu Warszawskiego,Region Morza Czarnego w polityce zagranicznej Turcji; Prof.Meraba Vachnadze z Uniwersytetu w Tbilisi, „Osetia Południowa”- przegląd historyczno-geograficzny;Dr. Adama Eberhardta z Ośrodka Studiów Wschodnich,Perspektywy współpracy i integracji Gruzji ze strukturami zachodnimi; p. Wojciecha Góreckiego z Ośrodka Studiów Wschodnich,Czy Gruzja to Europa?; Dr. Witolda Rodkiewicza z Uniwersytetu Warszawskiego,Gruzja w kontekście rosyjskich koncepcji polityki zagranicznej po 1991 r.; Prof. Tadeusza Świętochowskiego z Columbia University, W kręgu konfliktu karabachskiego; Dr. Dawida Kolbai z Uniwersytetu Warszawskiego, Przegląd geograficzny i historyczno-geograficzny wybrzeża Gruzji, p. Aleksandry Gryźlak z Uniwersytetu Warszawskiego,Dissident Movements in Soviet Georgia; p. Anny Zawadzkiej z Uniwersytetu Warszawskiego,Zabytki na wojnie. Dziedzictwo kulturowe w czasie ostatniej wojny na Kaukazie), w trakcie konferencji umożliwił szerokie zaznajomienie się aktualnym wydarzeniem na Kaukazie.

            Trzeci dzień konferencji (6 grudnia) w godzinach porannych, odbyła się liturgia wPrawosławnym Punkcie Duszpasterskim pw. św. Męczennika Archimandryty Grzegorza (ul. Wilcza 31).Liturgię odprawił ks. Henryk Paprocki, biograf św. Grzegorza Peradze i człowiek, który przyczynił się do kanonizacji gruzińskiego zakonnika. Koncelebrował JE Andria, Arcybiskup Samtawisi i Gori.Zgodnie z tradycją podczas sesji „Grigol Peradze Lectures” poruszone byli tematy zainteresowań św. Grzegorza Peradze. Rozpoczęły się dyskusje na temat: zjawiska kościołów narodowych, które powstawały w wielu rejonach należących do Cesarstwa Bizantyńskiego albo ściśle z nim związanych, takich jak Gruzja, Armenia, Kaukaska Albania; Misje, chrześcijaństwo i ortodoksja. Poznanie złożonej i różnorodnej mozaiki Kościołów chrześcijańskich na Kaukazie niezbędne dla zrozumienia średniowiecznej i współczesnej historii Zakaukazia. (Dawid Pataraja, Prezentacja portretu św. Grzegorza Peradze, Prof. Jan Braun (Uniwersytet Warszawski), Język protokartwelski. (Prezentacja ksiązki).Arcybiskup Andria (Patriarchat Gruzji),Christian Georgia – Fortress in East Defender of Europe; Dr. Steffi Chotiwari-Jünger (Humboldt-Universität), Das georgische Verb für Deutsche – ein neues Buchprojekt(geeignet als Ausgangsmaterial auch für andere Ausländer). Prof. Tedo Dundua, z Uniwersytetu w Tbilisi, Gaioz Iberian. First Recorded Georgian Ever to be Baptized; Dr. Sophia Vashalomidze (Martin-Luther-Universität Halle-Wittenberg), The Image of the Mongols in the Literatures of the South Caucasus:Armenia and Georgia. Johannes Preiser-Kapeller (Institut für Byzanzforschung, Wiedeń),The Picture of the Later Roman und Early Byzantine State in the contemporaneous Armenian Historiography (5th to 8th Century).; Dr. Nino Chavchavadze (Uniwersytet w Tbilisi),Bishop Gabriel (Kikodze) – a Spiritual Father and a Scholar. Ks. Henryk Paprocki (Uniwersytet w Białymstoku), Początki monastycyzmu gruzińskiego sw. Grzegorza Peradze. Ks. ArturAleksiejuk(Seminarium Prawosławne), Patriarcha ormiański św. Jan Mandakuni – życie i dzieło;p.Karolina Wiśniewska (Uniwersytet Warszawski), Syria w dzienniku podróży o. Grzegorza Peradze i dziś. O mieszkańcach Syrii i zabytkach Kościoła wschodniego siedemdziesiąt lat później).

Ostatnim punktem uroczystości było złożenie wieńca pod tablicą na ścianie gmachu Instytutu Historycznego, upamiętniającą pomordowanych w czasie II wojny światowej profesorów Uniwersytetu Warszawskiego, wśród nich św. Grzegorza Peradze. Troparion ku czci świętego i kilka innych hymnów religijnych wykonał Chór z Prawosławnego Punktu Duszpasterskiego pw. św. Męczennika Archimandryty Grzegorza pod dyrekcją Anny Siegeń.