W dniu 6 kwietnia 2024 roku na polskim cmentarzu we wsi Raszków (Republika Mołdawii, tzw. Naddniestrze) odbyła się uroczystość ponownego pochówku szczątków 81 osób represjonowanych w okresie Wielkiego Terroru w latach 1937-1938 na terenie Mołdawskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republice Radzieckiej. Wśród szczątków znalazły się osoby narodowości polskiej, które w latach 30 XX wieku zamieszkiwały obecny powiat kamieński wraz z sąsiednimi miejscowościami dzisiejszej Ukrainy.

W uroczystości pogrzebowych uczestniczyła również delegacja polska, na czele której stanął Jan Malicki, dyrektor Studium Europy Wschodniej UW, który odczytał pismo od Szefa Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych, min. Lecha Parella.

Skład Delegacji SEW UW: Adam Błonowski, Tomasz Horbowski, Helena Krasowska, Jan Malicki.

Jesteśmy świadkami wzruszającej uroczystości. Dla mnie osobiście ma ona charakter historyczny, religijny i moralny. Jak już była mowa w piśmie min. Lecha Parella, Szefa Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych, po 87 latach ofiary terroru doczekały się chrześcijańskiego pogrzebu, a nawet w ogóle pogrzebu! Jest do tego rzeczą symboliczną, że ta uroczystość ma miejsce w Raszkowie, który dzięki Henrykowi Sienkiewiczowi, polskiemu Laureatowi Literackiej Nagrody Nobla, jest miejscem szczególnym dla Polaków.

Studium Europy Wschodniej UW, którym mam zaszczyt kierować, jest od lat zaangażowane w działalność na terenie Naddniestrza. To tutaj od 8 lat trwały prace porządkowe na cmentarzu w Raszkowie, a także w Jahorliku, w których brali udział m.in. studenci i absolwenci Studium. Przez ostatnie 5 lat prowadzony był także specjalny program badawczy zatytułowany ”Polacy w Naddniestrzu. Świadectwo zanikającego dziedzictwa’’. Uwieńczeniem programu jest obszerna księga autorstwa prof. dr hab. Heleny Krasowskiej, która całym projektem kierowała.

Jesteśmy uczestnikami wydarzenia wyjątkowej wagi. Tym bardziej zatem, w imieniu własnym i całej delegacji, pragnę złożyć podziękowania wszystkim, którzy od lat angażują się w ekshumacje i dokumentują te straszne zbrodnie. Dziękujemy tym, którzy przyczynili się do poprzednich pochówków w Tyraspolu, a zwłaszcza do dzisiejszego wydarzenia. Dziękujemy także w sposób specjalny księżom Kościoła Katolickiego, którzy z niezwykłym zaangażowaniem służą Polakom, katolikom i wszystkim chrześcijanom w Naddniestrzu.

Jan Malicki, dyrektor Studium Europy Wschodniej UW

Wykopaliska archeologiczne

W latach 2017-2023 były prowadzone wykopaliska archeologiczne na bastionie „Władimir” twierdzy Tyraspolskiej, które ujawniły kilka dołów egzekucyjnych z jesieni 1938 r. z wysokim odsetkiem osób narodowości polskiej. Według szacunków, Wielki Terror, który trwał rok i trzy miesiące, pochłonął życie ponad 100 etnicznych Polaków w autonomii mołdawskiej. Do tej liczby należy dodać co najmniej 150 osób innych narodowości, które zginęły tylko dlatego, że łączyły je z Polakami więzy pokrewieństwa, przyjaźni lub wspólnej pracy.

Osoby, które zostały pochowane na cmentarzu polskim w Raszkowie zostały rozstrzelane na bastionie „Władimir” twierdzy Tyraspolskiej 29 listopada 1937 r. i 14 listopada 1938 r. Grupie badaczy udało się odnaleźć doły egzekucyjne dopiero pod koniec 2023 r. Dokumenty archiwalne potwierdziły, że wśród zabitych w tych dniach było wielu mieszkańców rejonu Kamieńskiego – Polaków, Ukraińców, Niemców i Mołdawian.

Oprócz cmentarza w Raszkowie, inne ofiary Wielkiego Terroru zostały pochowane w mogile w Tyraspolu, czy we wsi Karmanowo w powiecie Grigoriopolskim (180 osób pochodzenia niemieckiego).

Według dokumentów archiwalnych w okresie od 13 sierpnia 1937 do 14 listopada 1938 roku stracono ponad 4800 obywateli Mołdawskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (MASRR), wśród których znaczną część stanowili mieszkańcy północnych okręgów autonomii. W ramach szerszej akcji Wielkiego Terroru, najbardziej bolesną dla północnych obwodów MASRR była tzw. „operacja polska”, która rozpoczęła się 11 sierpnia 1937 r., podczas której w całym ZSRR rozstrzelano ponad 111 tyś. osób pochodzenia polskiego.

Stanica Naddniestrzańska SEW UW

W grudniu 2020 roku została oficjalnie powołana do życia przez Studium Europy Wschodniej UW Stanica Naddniestrzańska SEW UW. Funkcję koordynatora Stanicy pełni prof. dr hab. Helena Krasowska. W ramach Stanicy, Studium Europy Wschodniej UW prowadziło następujące działania:

• udział studentów_ek Studiów Wschodnich w pracach inwentaryzacyjno-porządkowych na polskich cmentarzach w Raszkowie i Jahorliku;
• udział studentów_ek Studiów Wschodnich w wolontariatach językowych;
• prowadzanie badań terenowych wśród miejscowych Polaków projektu badawczego pt. „Świadectwo zanikającego dziedzictwa: Polacy w Naddniestrzu”;
• współpraca przy wielu projektach edukacyjno-turystycznych z Towarzystwem Polskiej Kultury „Jasna Góra”.